Shfrytëzimi i tekstit Kur’anor sipas medhhebit në bazë të argumentimit racional për t’u udhëzuar në besimin në Zotin e Madhërishëm
Në këtë pjesë te studimit tone nuk kemi për qëllim që ajetin kuranor “besën e Zotit” ta bëjmë Cilësi të Zotit të Madhërishëm, ngase kjo nuk është pjesë e cilësive të Zotit të Madhërishëm, por këtu kemi për qëllim sqarimin e metodës dhe drejtimit të tij komentues, ku vërehet qarte përdorimi e tekstit kur’anor për të përkrahur besimin e tij dhe medhhebin e tij përmes komentimit të tij të ajeteve.
Në tefsirin e ajetit kur’anor:
“Ata që e thyejnë besën e dhënë Allahut pasi që është lidhur ajo..”[1] ai thotë:
“Këtu besa e Zotit është ajo që është në mes Zotit dhe atyre, dhe kjo besë është intelekti,[2] të cilin Zoti ia ka dhënë atij për ta njohur Zotin e Madhërishëm, për të argumentuar ekzistimin e Tij dhe për të konfirmuar mesazhin e Muhammedit (Paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të!), ngase kur e krijoi Zoti dritën e mendimit dhe njohjes në intelektin e njerëzve, ishte një lloj bese se ata do t’i besojnë Atij, do ta pranojnë monoteizmin e Tij dhe do të besojnë në mesazhin e Pejgamberit (Paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të!) Mjafton intelekti për të kuptuar e për të konfirmuar argumentet e monoteizmit të Zotit dhe të pejgamberisë…”[3]
Shejh Hafiz Ibrahim Dalliu e përsërit të njëjtën gjë edhe në një vend tjetër kur e bën tefsir ajetin kur’anor:
“E juve gjithqysh do t’u arrijë udhëzim prej Meje!”[4] Në këtë kontekst Shejhu thotë: “Theksimi i ajetit në formë kategorike për dërgimin e pejgamberëve duket sikur Zoti i Madhërishëm thotë: “Nëse ju vjen pejgamber, kjo është gjë e mirë dhe e bukur, e nëse jo, atëherë nuk është obligim për Mua (për Zotin e Madhërishëm) që t’ju dërgoj pejgamber. Nëse ju vjen pejgamber, atëherë kjo është një mirësi prej Zotit të Madhërishëm për robërit e Tij, e nëse nuk ju vjen, keni intelektin që ju argumenton besimin në Zotin e Madhërishëm dhe monoteizmin e Tij përmes shikimit dhe studimit tuaj të ajeteve të gjithësisë.”[5]
Gjatë hulumtimit të kësaj çështje, këtë të vërtetë që e thekson Shejh Hafiz Ibrahim Dalliu e gjeta te imamët maturiditë dhe në vazhdim do ta theksoj mendimin e Imam Ebu Mensur El-Maturidiut që t’i shohëm pikat identike dhe jo identike në mes fjalëve të tij dhe fjalëve të Shejh Hafiz Ibrahim Dalliut.
Në komentimin e Imam Ebu Mensur El-Maturidiut në lidhje me ajetin:
“Ata që e thyejnë besën e dhënë Allahut pasi që është lidhur ajo”,[6] thuhet se njohja e Zotit nënkupton besën e dhënë dhe se besa e dhënë Allahut ka dy forma: besa e krijesave se do të dëshmojnë veçmas për monoteizmin e Zotit të Madhërishëm, si p.sh. ajeti kur’anor:
“Po edhe në veten tuaj, a nuk jeni kah e shihni?”[7]
Forma e dytë nënkupton besën e mesazhit me gojën e pejgamberëve dhe të dërguarve, si p.sh., në ajetin kur’anor:
“Allahu tha: “Unë jam me ju, në qoftë se falni namazin e jepni zekatin, u besoni të dërguarve të Mi dhe u ndihmoni atyre…”[8]
“Dhe kur Allahu mori zotimin [9] nga ata që iu pat dhënë libri: që gjithqysh t’ua publikoni atë njerëzve e të mos e fshihni…”[10]
Nga kjo nënkuptohet se, sipas maturiditëve, njohja e Zotit të Madhërishëm, edhe pse është evidente dhe deduktive, ajo është e mbjellë në shpirt para të menduarit.[11] Njohja e Zotit ose besimi në Zotin e Madhërishëm është instinkt që e ka vënë Zoti në këtë ekzistencë, e cila dëshmon për ekzistimin e Qenies së Tij dhe e ndjen thellë në vetvete këtë të vërtetë.[12]
Për sa i përket çështjes së njohjes së obligueshme të Zotit të Madhërishëm dhe rrugëve që të shpijnë tek ajo, them se shumë kelamistë (apologjetë) janë marrë me këtë çështje, si në të kaluarën ashtu edhe në të tashmen. Përmes studimit dhe hulumtimit, kuptova se në botën islame janë paraqitur disa drejtime rreth kësaj çështje, të cilat një hulumtues i ka bërë rezyme në disertacionin e tij universitar[13] (Zoti e shpërbleftë!). Në studimin e tij ai thekson se ka ekzistuar një drejtim që thoshte se njohja e Zotit është hermeneutike, sipas një drejtimit tjetër, njohja është e obligueshme, sipas disa të tjerëve, njohja vjen me inspirim, ndërsa sipas disa të tjerëve ajo vjen nga udhëheqësi fetar respektivisht, imami, si p.sh., ismailitët batinij (ezoterikë).
Krahas drejtimeve të sipërpërmendura, po ashtu, do të theksojmë:
1). Drejtimi racional dhe shkolla më e vjetër e këtij drejtimi apologjetik është ajo e mu’tezilëve, sipas të cilëve Zoti i Madhërishëm njihet me te menduar, studiuar, analizuar dhe logjikuar – hermeneutike ( بالنظر )( Bin Nadhari). Ky lloj i mendimit për te arritur ne realitet duhet të jetë obligim i parë i të obliguarit. Këtë të vërtetë e sqaron Imami mu’tezilit El-Kadi Abdulxhebbar, i cili kur pyetet rreth obligimit të parë të njeriut, thotë: “Shikimi apo analiza e argumenteve shkencore dhe natyrore që të shpien në njohjen e Zotit të Madhërishëm”. Njëri nga imamët e tyre e tepron aq shumë, saqë thotë se kush nuk e njeh Zotin me argument, ai është jobesimtar (kafir), ngase kundër njohjes është mosnjohja dhe mosnjohja është pabesim (kufër)! S’ka dyshim se ky ekstremizëm është devijim nga rruga e drejtë…
2). Drejtimi tradicional në njohjen e Zotit të Madhërishëm. Ky drejtim është i selefit të devotshëm (Zoti e mëshiroftë!). Autori i këtij hulumtimi dhe disa hulumtues të tjerë këta i quajnë ( الحَشَوية ) “El hashevijetu” – për fat të keq – për shkak se, sipas tyre, njohja e Zotit është e padukshme dhe nuk perceptohet me intelekt, dhe për këtë shkak, si bazë duhet të jetë ajo që transmetohet nga gjurmët e sahabeve dhe hadithet profetike te Muhamedit a.s.
3). Drejtimi simbiozë në mes tradicionalizmit dhe racionalizmit. Kështu mendonin esh’aritët sipas të cilëve, njohuria e Zotit realizohet përmes Sheriatit në bazë të hermeneutikës dhe shikimit. Sheriati urdhëron shikimin dhe përsiatjen përmes teksteve të Kur’anit, Sunnetit dhe Ixhmait (konsensusit). Edhe Kur’ani Fisnik e vlerëson lartë rolin e intelektit dhe e ka bërë mjet për të njohur të vërtetën nga e pavërteta. Ky drejtim vërehet në fjalët e një imami te madh esh’arit, gjegjësisht në fjalët e Imam Ebu Hamid El-Gazaliut (Zoti e mëshiroftë!), i cili e ngre lartë rolin e intelektit dhe e çmon shumë atë. Ai thotë se intelekti dhe Shpallja janë dy gjëra që plotësojnë njëra-tjetrën. Sheriati është intelekt nga jashtë, ndërsa intelekti është Sheriat nga brenda. Intelekti udhëzohet vetëm me Sheriat, ndërsa Sheriati sqarohet me intelekt. Intelekti është si themeli, ndërsa Sheriati si ndërtesa, dhe nuk vlen themeli pa ndërtesë e as nuk mund të vendohet ndërtesë pa themel.[14]
4). Drejtimi instinktiv apo i hermeneutikës tek Imam Ebu Mensur El-Maturidiu. Ky drejtim mbështetet në shpirt dhe instinkt. Më parë e theksuam këtë drejtim, i cili mund të sqarohet në bazë të pikave vijuese:
Domosdoshmëria e shikimit
Njeriu mund ta njeh Zotin me intelekt, ngase Zoti i Madhërishëm na urdhëron në shumë ajete që të mendojmë, përsiatim e të marrim mësim, si p.sh.: ajeti kur’anor:
“Thuaj: “Vështroni me vëmendje çka ka (nga argumentet) në qiej e në tokë…” [15]
“Ne do t’u bëjmë atyre të mundshme që të shohim argumentet tona në horizonte dhe në veten e tyre deri që t’u bëhet e qartë se ai (Kur’ani) është i vërtetë”.[16]
Edhe pse Imam Ebu Mensur El-Maturidiu flet për domosdoshmërinë e shikimit dhe hermeneutikës racionale si dhe për vlerën e madhe të intelektit, ai po ashtu, flet edhe për domosdoshmërinë e pejgamberit dhe mesazhit, ngase vetëm intelekti nuk mund ta njohë të vërtetën për shkak të epsheve, kënaqësive, grindjeve dhe konflikteve njerëzore, të cilët pengojnë arritjen në të vërtetën. Rruga e shikimit dhe hermeneutikës nuk është e lehtë për shkak të disa arsyeve, të cilat i thekson në librin e tij “Et-Teuhid” dhe thotë:
“Pastaj, ekzistojnë arsye se pse intelekti ka nevojë për pejgamberë. Arsyeja e parë është ekzistimi i grindjes së dukshme në mesin e krijesave se cili prej tyre e thotë të vërtetën dhe e di të saktën, ngase nuk ka kush ndërmjetëson në mes tyre që të gjykojë në mes tyre, e t’ju tregojë se në çka bashkohen zemrat dhe fjalët e tyre. Dihet se grindja është burim i çdo shkatërrimi dhe hyrje në çdo zhdukje, dhe e gjithë kjo është e keqe në intelekt. Dihet se askush nuk e njeh më së miri këtë se Ai që i krijoi dhe që i formoi, dhe për këtë shkak, ndihet nevoja për pejgamberin që vjen prej Tij.
Përveç kësaj, dihet se intelektin e preokupojnë marritë, mërzitë dhe problemet e ndryshme njerëzore. Po ashtu, edhe llojet e ndryshme të dhimbjeve dhe arsyeve të panumërta e preokupojnë intelektin dhe e pengojnë që të njohë të vërtetën në çdo aspekt të qetë e të qartë. Po ashtu preokupimi i emocioneve dhe kënaqësitë e dëfrimet e shumta e preokupojnë (intelektin), dhe për këtë shkak ndihet nevoja e pejgamberit të Zotit për t’ia treguar në momentet e dyshimit të vërtetën. Vetëm Zoti është i fuqishëm. Falë Zotit, sqarova nevojën e intelektit për pejgamberinë, për udhëzimet e tij dhe për paaftësinë e intelektit që të kaplojë gjithçka…!”[17]
Prandaj këtu vërehet qarte e dukshëm mendimi i Imam Ebu Mensur El Maturidiut rreth rëndësisë se pejgamberise apo ardhjes se pejgambereve, dhe se intelekti apo mendja e njeriut është e dobët dhe jo e afte për ta njohur Allahun xh.sh. ne mënyre te pavarur pa udhëzimin e pejgambereve te Allahut xh.sh.
Sa i përket argumentit të maturiditëve rreth domosdoshmërisë së shikimit e hermeneutikës, njëri nga imamët e tyre të mëdhenj[18] argumenton domosdoshmërinë e argumentimit racional me fjalët e Zotit të Madhërishëm rreth rrëfimit të banorëve të Shpellës, të cilët thanë:
“Zoti ynë është Zoti i qiejve e i tokës, nuk adhurojmë ndonjë zot tjetër pos Tij”.[19] Ai argumenton edhe me ajetin kur’anor që ka të bëjë me rrëfimin e kërkimit të Ibrahimit (Paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të!) në yje, diell e hënë derisa arriti të vërtetën dhe në këtë kontekst, Zoti i Madhërishëm thotë:
“E kur atë e mbuloi nata, ai e pa një yll e tha: “Ky është Zoti im!” E kur u zhduk ai (perëndoi) tha: “Unë nuk i dua ata që humben”.[20]
Pikërisht në këtë pikë bashkohen maturiditët dhe mu’tezilët në glorifikimin e rolit të intelektit dhe në prioritetin e tij në argumentim. Dallimi në mes mutezilëve dhe maturidive është në faktin se Ehli Sunneti nga maturiditë dhe esh’aritë mendojnë se duhet doemos të ekzistojnë parimet e Sheriatit si mjet që vjen vetëm nga Zoti i Madhërishëm. Sipas mu’tezilëve mjet[21] është intelekti e jo Sheriati i pastër që është shpallur nga Zoti i Madhërishëm. Sipas mutezilëve e mira dhe e keqja janë dy qenie. Veprat janë të mira dhe bëhen të këqija nga qenia e tyre, apo e mira është cilësi qenësore e veprës së mirë, ndërsa e keqja është cilësi qenësore që i takon veprës së keqe. Intelekti e kupton të mirën e të keqen para se të thotë Sheriati diçka për të.[22]
Imam Shatibiu, në librin e tij “El-Muvafekat”, kur flet rreth çështjes së Sheriatit, thotë: “Për sa i përket doktrinës së mutezilëve ata po ashtu i trajtojnë të mirat dhe të këqijat në bazë të intelektit, dhe në përgjithësi, kështu realizohen të mirat në botë apo të këqijat. Sipas tyre, Sheriati zbulon atë që ua thotë intelekti, as më pak e as më shumë…”[23]
Imam Zamahsheriu, po ashtu, e vërteton në tefsirin e tij këtë të vërtetë, e mbron përkatësinë e tij mu’ëtezilite dhe dëshiron të çlirohet nga aspekti ekzoterik i këtyre dy teksteve:
“ pejgamber të dërguar që ishin lajmërues e kërcënues, ashtu që pas dërgimit të dërguarve, njerëzit të mos kenë fakt (arsyetim) para Allahut”.[24]
“E Ne nuk dënuam askënd para se t’ia dërgojmë të dërguarin”.[25]
Zamahsheriu e shtron këtë pyetje: “Si mund të kenë njerëzit fakt (arsye) pas pejgamberëve kur ata janë përplot me argumente nga Zoti, me të cilët arrihet në njohje. Edhe vetë pejgamberët e kanë arritur këtë njohje në bazë të shikimit në këto argumente, e as që i dinin se janë pejgamberë të Zotit përpos pas shikimit (analizimit) të tyre? Themi: Pejgamberët duhet të kenë kujdes për zgjimin e popullit nga moskujdesja dhe habia dhe cytjen në shikim. Po ashtu i sheh dijetarët e drejtësisë dhe teuhidit, edhe pse në detaje kanë folur për çështjet fetare dhe kanë sqaruar çështjet e obligimit e mësimit të Sheriatit, dërgimi i tyre është për të eliminuar arsyen dhe për të plotësuar argumentimin e të mos thonë: “sikur të na dërgoje pejgamberë që të na zgjojë nga habia – gjumi e të na tërheqin vërejtjen për atë që duhet pasur kujdes…” [26]
Nga ajo që theksova rreth parimeve dhe bazave të mu’tezilëve, vërehet se edhe Shejh Hafiz Ibrahim Dalliu thekson rolin e intelektit si të mjaftueshëm për ta arritur njohjen e monoteizmit të Zotit të Madhërishëm dhe ekzistimin e Tij përmes argumentimit me fakte kozmologjike që tregojnë ekzistimin e Tij të Madhërishëm. Kjo ide mu’tezilite ekziston në fjalët e tij.[27]
Sipas mendimit të Zemasheriut vërehet qartë se roli i pejgamberëve është zgjimi i intelektit nga hutimi dhe moskujdesja dhe të kenë kujdes ndaj asaj që duhet pasur kujdes e jo për diçka tjetër. Ky është roli i pejgamberëve sipas mendimit të Imam Zemahsheriut!
Kjo teori apo ide mu’tezilite nuk është e vërtetë, ngase shumë ajete kur’anore qartë tregojnë se Pejgamberi (Paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të!) nuk dinte as ç’është Kur’ani e as besimi i vërtetë para Shpalljes. Po ashtu, edhe njerëzit nuk dinin se ç’ishin vlerat e as ç’ishte morali fisnik njerëzor. Kjo vërehet qartë në ajetin kur’anor:
“Po kështu me urdhrin tonë Ne të shpallëm edhe ty shpirtin (Kur’anin). Ti nuk ke ditur çka është libri (Kur’ani) as ç’është besimi, por Ne atë e bëmë dritë me të cilën e vëmë në rrugë të drejtë atë që dëshirojmë prej robërve tanë. Në të vërtetë, edhe ti udhëzon për në rrugë të drejtë. Në rrugën e Allahut, të Cilit i takon çka ka në qiej dhe çka ka në tokë e ta dini se të gjitha çështjet janë me vullnetin e Allahut”.[28]
“Në qoftë se u bindesh shumicës (mohuese që janë) në tokë ata do të largojnë ty nga rruga e Allahut. Ata nuk ndjekin tjetër vetëm supozime dhe nuk janë tjetër vetëm se rrenacakë”.[29]
“Kur ndonjëri prej tyre lajmërohet me (lindjen) vajzë, fytyra e tij i prishet dhe bëhet plotë mllef. Fshihet prej njerëzve për shkak të asaj të keqeje me të cilën u lajmërua (e konsideron bela, e jo dhuratë prej Zotit). Mandej (mendon) a do ta mbajë atë, ashtu i përulur, apo do ta mbulojë atë (të gjallë) në dhê. Sa i keq është ai gjykim i tyre!”[30]
Rreth kësaj çështje ka shumë ajete, por këtu nuk ka vend që t’i theksojmë të gjitha.
Po ashtu, edhe intelekti, nëse lihet vetëm, shpejt do të humbet në mesin e mendimeve dhe drejtimeve të devijuara e destruktive, dhe kështu në fund do të përfitohet vetëm humbja, devijimi e shkatërrimi. Që të mos devijojë intelekti dhe që të mos endet në errësirat e hutesës dhe humbjes, Zoti i Madhërishëm zotohet se gjatë historisë, kohë pas kohe do të dërgojë pejgamberë udhëzues e udhërrëfyes, e pastaj intelekti, nëse dëshiron beson e nëse jo, bën kufër, ngase nuk ka argument për mos udhëzim nga Allahu i Madhërishëm. Nëse ia ofron të gjitha llojet e kënaqësisë dhe dëfrimit të kësaj bote intelektit, s’ka dyshim se do t’i pëlqejë të gjitha dhe asnjë prej tyre nuk do ta pranojë si të keqe, si p.sh., prostitucioni, vjedhja, marrja e pasurisë nga njerëzit me dhunë, vrasja, etj.
Pra, vetëm intelekti nuk është peshore e saktë dhe e mbrojtur nga ajo që mund ta pengojë në njohjen e të vërtetës dhe të pavërtetës, të keqen dhe të mirën. Nëse ekziston kundërshtim i racionales me tradicionalen, tradicionalja preferohet mbi racionalen e jo e kundërta, ashtu siç e sqaruan vëzhguesit dhe analistët.
Drita e intelektit pa u mbështetur në inspirimin hyjnor është e dobët dhe e zbehtë. Sa larg prej nesh janë filosofët dhe racionalistët, të cilët kanë devijuar dhe janë hutuar gjatë historisë deri në ditët e sotshme!!!
Shejh Muhamed Nesib Rifaij thekson fjalë të bukura në margjinat e rezymesë së tefsirit të Ibn Kethirit. Ai rezulton nga ajeti një kuptim korrekt gjatë tefsirit të ajetit kur’anor:
“Ne nuk jemi dënues (nuk i dënojmë) derisa të dërgojmë pejgamber”; dhe thotë: “Derisa të dërgojmë pejgamber të dërguar, ngase “resuli” mund të mos jetë “nebij…” Nëse u arrijnë atyre libër, ua sqaron dhe ky është resul i tyre, apo dëgjojnë radio rreth Islamit dhe besimit islam, dhe e gjithë kjo është fakt.
Pra, ti je i dërguar, Kur’ani është i dërguar, zëri i radios është i dërguar në kuptim të bartjes së mesazhit. Shejhu zgjerohet në sqarimin e kuptimit të fjalës “resul”, i cili theksohet në ajetin e lartpërmendur. Ai, po ashtu, mendon se vetë intelekti nuk mund të arrijë njohjen në mënyrë të pavarur, pa libër, radio apo diçka tjetër. Dijetari i njohur Imam Ibn Kethiri, kur e komenton këtë ajet thotë se Zoti nuk e dënon asnjë përpos pas ardhjes së argumentit përmes dërgimit të pejgamberit! Kjo tregon drejtësinë e Tij të Madhërishme.[31]
Prof. Dr. Hfz. Hajredin HOXHA
TEFSIRI DHE MUFESSIRËT SHQIPTARË NË KOHËN BASHKËKOHORE
(SHEK 19-20)
[1] El-Bekare, 27.
[2] Imami Nesefiu i thekson disa mendime të komentuesve rreth domethënies së ajetit të lartpërmendur dhe një ndër kuptimet e tilla është edhe ai që e thekson Shejh Hafiz Ibrahim Dalliu. Shih: Tefsiri i Nesefiut, vëll. 1, f. 78.
[3] Po aty, vëll. 1, fq. 78.
[4] El-Bekare, 38.
[5] Ajka e kuptimeve…, vëll. 1, fq. 98.
[6] El-Bekare, 27.
[7] Edh – dharijat, 21.
[8] El-Maide, 12.
[9] Ali Imran, 187.
[10] Bil-Kasim El-Gali, “Ebu Mensur El-Maturidij, hajatuhu ve ara’uhu el-akadijje”; fq. 98 nga “Te’viljatus-sunneti” Ebu Mensur El-Maturidi, vëll. 1, f. 80.
[11] Po aty, fq. 98-99.
[12] Sejjid Kutub, “Fi dhilalil-Kur’an”; vëll. 3, f. 668.
[13] Hulumtuesi apo shtëpia botuese nuk theksojnë se kjo është temë magjistrature apo disertacion i doktoratures?!
[14] El-Gali, Bel-kasim, Ebu Mensur El-Maturidij – hajatuhu ve ara’uhu el-akadijjeti, Tunis, Darut-turkij lin-neshri, 1989, fq. 90-94; Hoxha Hajredin, Tekamuhul-vahji vel-akli vel-havas-si fi islamijetil-marifeti (hulumtim shkencor i pabotuar nën mbikëqyrjen e prof. dr. Ibrahim Rexhep, Universiteti Islamik Ndërkombëtar, Malajzi 1998. Disa filozofë klasikë, si Kindi dhe Ibn Rushdi orvaten të bëjnë harmonizimin në mes sheriatit ose teksteve kur’anore dhe filozofisë e parimeve të saj për të treguar mosekzistimin i kontradiktave në mes tyre, dhe sipas mendimit tim, dështuan. Më gjerësisht shikoni: “Kitabu faslil-mekal ve takriru ma bejnesh-sheriati vel-hikmeti minel-ittisal, Kadi Ebu El-Velid Muhamed ibn Ahmed ibn Rushd, recensoi dr. Xhorxh Fadl El-Haurani, Leiden, Matba’atu Bril, 1954, Libri: “El-Madijjetu vel-mithalijjetu fi felsefeti ibn Rushd, Muhamed Amare, Kajro, Darul-Me’arif, bot-2.
[15] Junus, 101.
[16] Fussilet, 53.
[17] Ebu Mensur El-Maturidi, “Et-Teuhijd”, recensoi dr. Fet’hull-llah Halif, Aleksandri, Darul-xhamiatil-misrijjeti, 1970, fq. 182-183.
[18] Po aty, f. 96, transmetim nga Ebu El-Mu’min En-nesefij, Bahrul-kelam, f. 6.
[19] El-Kehf, 14.
[20] El-En’amë, 76.
[21] Po aty, f. 97.
[22] Irfan Abdulhamid Fettah, “Dirasat fil-fikril-arabijil -islamijj”-hulumtime në apologjetikë, sufizëm, orientalizëm e në lëvizjet destruktive, f. 213.
[23] Imam Esh-Shatibi, “El-Muvafekat fish-sheriatil-islamijjeti”; vëll. 2, f. 357.
[24] En-Nisa’ë, 165.
[25] Isra’ë, 15.
[26] Tefsiri “El-Keshshaf”, Ez Zamahsherij, vëll. 1, f. 389
[27] Më hollësisht rreth besimit maturidit shih librin: “El-Bidajetu fij usuliddin”; të Nuruddin Ahmed ibn Muhamed ibn Ebu Bekër Es-Sabuni, (ka ndërruar jetë në vitin 580 hixhri). Kritikën e komentoi në margjinë prof. dr. Bekir Topaloglu, Ankara, botoi Bashkësia Islame e Turqisë, bot. 5, 1995, fq. 16-31.
– Nureddin Es-Sabuni, “Maturidiyye akaidi”; – Arastirma ve notlar ilavesiyle tercume edem prof. dr. Bekir Topaloglu, Marmara Universitesi, Ilahiyat fakultesi, Kelam Ilmi Ögretim Uyesi, Diyanet Isleri Baskanligi Yayinlari, Ankara, 5. Baski, 1995, 71-74.
[28] Esh-shura, 52-53.
[29] El En’amë, 116.
[30] En Nahl, 58-59.
[31] Muhamed Nesib Er-Rufa’ij, “Tejsirul-alijjil-kadir li ihtisari tefsiri ibn Kethir”; (Mektebetul-Me’arif, Rijad, pa vit botimi, 1989, vëll. 3, f. 16.)
