Burimet e diturisë te perëndimorët
Filozofët e Perëndimit kanë rënë në dyshim e iluzione, së bashku me ata që ecën rrugës së tyre, kur e përjashtuan burimin e shpalljes së vërtetë hyjnore nga lista e burimeve shkencore dhe gnoseologjike. Një vepër e tillë e marrë ndikoi në nivelin e ndikimit, kulturës e shkencave perëndimore. Nga punimet shkencore universitare, rreth burimeve të diturive perëndimore, vëmendjen time e tërhoqi punimi i dr. Rijad Salih Xheuzerlit, që ishte njëkohësisht edhe disertacion i doktoratës shtetërore në pedagogjinë islame në Universitetin Ummul-Kura në Mekë. Në punimin e tij me titull: “Vizioni islamik mbi burimet e diturisë”, kur flet për llojet e diturive nëpër shkolla dhe në doktrinat ideologjike, në kapitullin e dytë të punimit autori thekson çështjet që do t’i parashtroj në formën e rezymesë:
Lloji i parë: Dituria filozofike ose kontemplative. Ky lloj i diturisë ka të bëjë me filozofin grek Platonin, i cili përsiat për çështjet e përgjithshme. Ky lloj konsiderohet edhe bazë e diturisë së vërtetë, të cilën duhet ta ndjekë njeriu… Kjo shkollë mbështetet në përsiatje e mendime metafizike për jetën, vdekjen, krijimin, amshueshmërinë, esencën e qenësisë..!
Lloji i dytë: Njohja shqisore. Kjo shkollë mbështetet në shqisat, si burim esencial i njohjes njerëzore, sepse njeriu së pari mbështetet në pesë shqisat e tij për të njohur rrethin e tij, dhe se nëse dëmtohet vetëm një shqisë, zhduket një burim i njohjes. Në këtë kontekst, Aristoteli thotë: “Kush humb një shqisë, humbë një pjesë të njohjes”.
Lloji i tretë: Njohja eksperimentale ose pragmatike. Kjo shkollë fillon nga shqisat e përfundon në pragmatizëm, pa i ndarë në asnjë mënyrë, por duke i ndërlidhur fuqishëm. Sipas kësaj shkolle, shqisat janë rrugë esenciale për eksperimentin shkencor. Kjo shkollë mendon se pragmatizmi është burim i vetëm për gjykim të shëndoshë dhe për të kuptuar sferat e njohjes, mendimet e jetës..!
Lloji i katërt: Njohja racionale. Sipas kësaj shkolle besimi elementar i njohjes njerëzore është fakti se njeriu, që nga lindja e tij, ka mundësi të mendojë me racion e vet, dhe se racioja ka fuqinë e njohjes të asaj që mund të dyshohet, kuptohet e vërtetohet..! Njohja në bazë të shpalljes nuk ka pasur ndonjë sukses në mendimin perëndimor që nga depërtimi i krishterimit, përpos në disa intervale të kufizuara të mesjetës, e më vonë është konfrontuar me logjikën greke që pranon vetëm njohjen njerëzore, qoftë shqisore, racionale apo filozofike kontemplative.
Për sa i përket njohjes në Islam, mund të thuhet se ajo është universale dhe ka të bëjë me atë që njeriu përfiton nga përvoja në jetë e që e ndriçon intelektin e tij për të kuptuar rrethin, duke përdorur formën më të përshtatshme për të njohur. Kështu, nuk ekziston preferencë në mes llojeve të njohjes, sepse secili lloj është i domosdoshëm dhe i nevojshëm në çdo sferë, me qëllim që njeriu të bindet se ekziston një Zot i Madhërishëm që me fuqinë e Tij e sistemon këtë gjithësi.
Pra, njohja, sipas definicionit të Shejh Abdurrahman Habenneke El-Mejdan Ed-dimeshkij Es-surij-ut,[1] është: “Proces ku kooperojnë shqisat e dukshme e të padukshme, mjetet dhe veglat që i përdorin shqisat, parimet instinktive dhe të përfituara, njohuritë e mëparshme si dhe të atyre që kanë fituar njohuri; e gjithë kësaj i shtohet edhe ajo që iu është shpallur pejgamberëve, nga njohuritë që kanë shkenca të vërteta apo që iu ngjajnë shkencave të vërteta të cilat i përfitojnë njerëzit e thjeshtë.”[2]
Pra, rikthehen për të konfirmuar fjalën se pedagogjia islame ose islamizimi i diturisë në të gjitha sferat e njohurisë do të bëhen më të qarta nëse plotësojnë njëra-tjetrën për të ngritur mendimet njerëzore dhe për të arritur në të vërtetat e përhershme të gjithësisë dhe në të vërtetën e madhe. Kjo gjë vërehet në Islam kur ekzistenca ndahet në bazë të dukshme dhe në bazë të padukshme, dhe se secila botë ka mënyrat e veta të njohjes.
Do të ishte gabim të përdoren metodat e njohjes së botës së dukshme në sferat e botës së padukshme, si dhe e kundërta. Muslimanët e kanë kuptuar se bota e dukshme ka të bëjë me shqisat, intelektin dhe pragmatizmin, ndërsa bota e padukshme me shpalljen, përsiatjen dhe inspirimin. Ibën Tejmije (Zoti e mëshiroftë!) thotë: “Rrugët e diturisë janë tri: shqisa, intelekti dhe ajo që përbëhet prej këtyre të dyjave, si p.sh., informimi. Pra, ekzistojnë gjëra për të cilat mund të ketë vetëm informim, si p.sh., njerëzit mësojnë nga informatat e njerëzve të sinqertë, si p.sh., informimi sukcesiv. Njerëzit po ashtu informohen edhe nga pejgamberët a.s.”[3] Imam Gazaliu thotë: “Mënyrat e njohjes në botën e dukshme janë: Intelekti, eksperimenti, induksioni, analogjia (silogjizma), ndërsa mënyrat e botës së padukshme janë: Shpallja, inspirimi dhe zbulimi”.
Gabimi më i madh i mendimit perëndimor është ndarja e llojeve të njohjes prej njëra-tjetrës, duke i bërë ato si mënyrën e vetme për njohjen e vërtetë. Kush e ndjek këtë mënyrë do të ketë një njohuri të cekët, sepse e anashkalon, madje refuzon, një lloj të rëndësishëm e elementar prej llojeve të njohjes, gjegjësisht njohjen në bazë të metodës së shpalljes. Njohja islame konfirmon rëndësinë e njohjes përmes metodës së shpalljes dhe e konsideron atë si llojin më të rëndësishëm të njohjes. Mendimi islamik është i vetmi mendim që e ka vazhduar teorinë e njohjes brenda kornizës së ndërsjellë, duke e bashkuar njohjen njerëzore me njohjen qiellore…”[4]
Plotësimi i ndërsjellë mes shpalljes dhe intelektit në sheriatin islamik
Plotësimi i ndërsjellë mes shpalljes dhe intelektit, te muslimani që ka besim të vërtetë, është çështje aksiomatike elementare që aplikohet në besimin islamik. Intelekti dhe shpallja janë të domosdoshme dhe plotësojnë njëra-tjetrën, për të realizuar jetë të vërtetë njerëzore në këtë botë. Intelekti daton që nga fillimi i ekzistencës së njeriut, po ashtu edhe shpallja ekziston në të njëjtën kohë me ekzistimin e intelektit njerëzor me qëllim që ta udhëzojë intelektin dhe ta mësojë me atë që ia mëson Zoti i Madhëruar. Lexo ajetet e sures Bekare rreth ngjarjes me Ademin, mendo dhe përsiat thellë, dhe do ta shohësh edhe vetë këtë çështje. Zoti i Madhëruar thotë:
“(Përkujto Muhammed) Kur Zoti yt u tha engjëjve: “Unë po krijoj (po përcaktoj) në tokë një zëvendës!” Ata thanë: “A do të vësh në të atë që bën çrregullime dhe që derdh gjaqet, e ne të madhërojmë Ty me lavdërimin Tënd dhe plotësisht të adhurojmë!” Ai tha: “Unë di atë që ju nuk e dini!”
E Ai (Zoti) ia mësoi Ademit të gjithë emrat (e sendeve), pastaj ato ua prezantoi engjëjve dhe u tha: “Më tregoni për emrat e këtyre (sendeve të emërtuara), nëse jeni të drejtë (çka mendoni)?”
(Engjëjt) Thanë: “Ti je i pa të meta, ne nuk kemi dije tjetër përveç atë që na e mësove Ti. Vërtet, Ti je i Gjithëdijshmi, i Urti!”
(Zoti) Tha: “O Adem, njoftoji ata (engjëjt) me emrat e atyre (sendeve)!” E kur u rrëfeu atyre për emrat e tyre, (Zoti) tha: “A nuk ju kam thënë juve se Unë më së miri e di fshehtësinë e qiejve e të tokës dhe më së miri e di atë, që ju e publikoni dhe atë që e mbani fshehtë?” (Bekare, 30-33)
Elementi i parë i reciprocitetit në mes shpalljes dhe intelektit te muslimanët ka të bëjë me faktin se shpallja duhet të jetë bazë e të gjitha universaleve të ekzistencës dhe se intelekti duhet të hulumtojë e të funksionojë brenda suazave të shpalljes. Elementi i dytë i reciprocitetit të vërtetë, në mes shpalljes dhe intelektit, ka të bëjë me të kuptuarit e metodës së reciprocitetit në mes shpalljes dhe intelektit. Dhe kështu, në çdo mënyrë, për muslimanin ekziston reciprociteti i ndërsjellë në mes shpalljes e intelektit dhe ato kooperojnë si dy burime të mendimit, punës, sistemit dhe synimit njerëzor. Çdo kontradiktë në mes tyre është iluzore dhe, pas një meditimi e përsiatje të thellë dhe të përpiktë, kontradikta e tillë zhduket dhe shfaqen interesat shoqërore, të cilat edhe janë synim i sheriatit.[5]
Imam Ragib Esfehani (Zoti e mëshiroftë!) flet bukur për intelektin dhe mendoj se ia vlen të theksoj fjalët e tij këtu: “Zoti i Madhëruar ka dy të dërguar në krijesat e Tij: njëri është i brendshëm e që është intelekti dhe i dyti është i dukshëm e që është pejgamberi, dhe nuk ka mundësi që ndokush të ketë dobi prej pejgamberit të dukshëm nëse nuk ka dobi prej të padukshmes, sepse përmes të padukshmes kuptohet e vërteta e thirrjes së dukshme, dhe sikur të mos ekzistonte, nuk do të kishte nevojë për argument.
Pra, në këtë mënyrë, Zoti i Madhëruar e ka hequr dyshimin për monoteizmin e Tij dhe për vërtetësinë e pejgamberllëkut të pejgamberëve të Tij se ato mund të arrihen përmes intelektit, dhe për këtë shkak në të ka mbështetje për të njohur vërtetësinë. Intelekti është udhëheqës, ndërsa feja është përkrahëse, dhe sikur të mos ishte intelekti, feja nuk do të vazhdonte së ekzistuari, e sikur të mos ishte feja, intelekti do të ishte pengesë dhe bashkimi i këtyre të dyjave është ashtu siç thotë Zoti i Madhëruar: “Dritë mbi dritë!” (Nur, 35).[6]
Bashkëkohësi i Ragibit, Imam Ebu Hamid El-Gazali, në disa vepra të tij vërteton të njëjtën gjë. Në hyrjen e librit “El-Mustesfa”, ai e konsideron intelektin si gjykatës që nuk përfundon dhe nuk ndryshohet ????, ndërsa sheriatin si dëshmitar të pastër e të drejtë, si dhe e bën intelektin bartës të fesë dhe amanetit.[7]
Huxhxhetul-islami (Imam Gazali) po ashtu thotë: “Unë mendoj se udhërrëfimi nuk realizohet për atë që iu bindet gjurmëve e traditave, që mohon metodat e hulumtimit dhe vështrimit, ose nuk e di se sheriati mbështetet në fjalët e Pejgamberit a.s., dhe se argumenti i intelektit vërteton vërtetësinë e asaj që e informon. Si mund të udhëzohet në të drejtë ai që e mbyll dhe e kufizon intelektin, që nuk kërkon ndriçimin me dritën e sheriatit dhe nuk lyp që të shohë? A nuk e di se intelekti është i kufizuar dhe se ka diapazon të ngushtë e të kufizuar?
Larg nga udhëzimi është ai që nuk e bashkon sheriatin me intelektin. Shembull i intelektit: -Shikimi i shëndoshë i horizonteve dhe diapazoneve; shembull i Kur’anit: -Dielli me dritë të përhapur. Mendoj se kërkuesi i udhëzimit, i cili mbështetet vetëm në njërën prej tyre, është i marrë. Ai që mbështetet vetëm në dritën e Kur’anit i ngjan atij që e refuzon dritën e diellit symbyllur, dhe s’ka dallim në mes tij dhe të verbërve. Intelekti dhe sheriati janë dritë mbi dritë… Kur të ndriçojë drita e urtësisë, njeriu fillon vërtet të shohë, pasi që më parë ka pasur mundësi për të parë, por nuk ka parë. Urtësia më e madhe është ajo e fjalës së Zotit të Madhëruar. Ajetet e Kur’anit janë për intelektin sikurse drita e diellit për syrin që sheh, sepse me të sheh. Më mirë është që Kur’ani të quhet dritë, ashtu siç quhet drita e diellit dritë. Shembulli i Kur’anit: -Drita e diellit; shembulli i intelektit: -drita e syrit dhe në këtë mënyrë kuptohet fjala e Zotit të Madhëruar: “Atëherë pra, pranojeni All-llahun, të dërguarin e Tij dhe dritën që e zbritëm Ne.” (Tegabun, 8)
Nuk është e pamundur, o ti që je përqendruar në botën e intelektit, që të ketë diçka tjetër pas intelektit e që të mos paraqitet në intelekt ashtu siç nuk mund të bëhet dallimi në mes gjërave të çuditshme e çudirave që s’mund të ndihen e as të dallohen dhe nuk mund të arrish përkryerjen… Në esencë, pas asaj që e paramendojnë të mençurit ka gjëra që i thekson sheriati, të vërtetën e të cilave e njeh vetëm Zoti i Madhëruar dhe pejgamberët, të cilët janë ndërmjetës në mes Zotit të Madhëruar dhe robërve të Tij.
Shpallja hyjnore dhe sheriati i vërtetë nuk kanë asgjë që kundërshton intelektin. Nëse diçka nuk mund të kuptohet nga intelekti, kjo nuk do të thotë se nuk ekziston. Dallimi në mes të largëtës dhe absurditetit është i madh, sepse e largëta nuk shihet, kurse absurditeti nuk mund të paramendohet se ekziston dhe, për këtë shkak, kapitali kryesor i të gjitha lumturive është intelekti. Ehlu Sunneti, me të drejtë, mendon se nuk ka disharmoni në mes sheriatit të transmetuar dhe të vërtetës racionale dhe, sipas tyre, ata që besojnë në imitim dhe në gjërat e dukshme kanë mendje të dobët dhe nuk shohin mirë. Filozofët dhe ekstremistët mu’tezilitë i jepnin rëndësi intelektit aq shumë saqë i jepnin atij rolin e sheriatit, dhe të tillët vepronin kështu, sepse kishin ndjenja të këqija. Pra, të dy palët e tepronin në qëndrimet e tyre dhe ishin larg të saktës e të kapshmes…[8]
Edhe Shejhul-islami, Ibën Tejmije (Zoti e mëshiroftë!), ka thënë fjalë të çmueshme në librin “Der’u tearudil-akli ven-nakli eu muvafekatu sahihil-ma’kulm li sahihil-menkali” në vëllimin e parë, dhe do ta këshilloja lexuesin e nderuar që ta lexojë tekstin në fjalë. Edhe pse ai ka folur shumë gjerë rreth këtyre çështjeve, unë mendoj se, nëse nuk mund të absorbohet e tëra, atëherë nuk duhet të lihet e tëra.
Unë do të theksoj vetëm një citat nga fjalët e tij rreth lidhjes së ngushtë në mes intelektit e shpalljes, saqë ato nuk mund të paramendohen veçmas, bile as që do të ketë kuptim nëse ekzistojnë pa njëra-tjetrën: Ajo që njihet me intelekt të shëndoshë nuk mund ta kundërshtojë shpalljen e vërtetë. Kanë menduar (kush ????) Kam menduar thellë rreth kontradiktave që ekzistojnë në mes njerëzve dhe e kuptuan (kush ???) kam kuptuar se ajo që është ndryshe nga shpallja e vërtetë është e dyshimtë dhe e keqe, madje edhe me intelekt nënkuptohet e keqja e tillë, saqë me intelekt nënkuptohet e kundërta që përputhet me sheriatin. ????
Këtë e kam menduar rreth çështjeve të mëdha elementare, p.sh., për çështjen e monoteizmit, të cilësive, çështjen e kaderit, pejgamberisë, ringjalljes etj., dhe gjatë përsiatjeve të tilla, u binda se ajo që njihet me intelektin e vërtetë nuk e refuzon tradicionalen (shpalljen). Ajo që thuhet se e kundërshton është hadith apokrif apo ka tregim transmetim të dobët, dhe nuk mund të jetë argument nëse kundërshton intelektin e vërtetë, e nuk mund të thuhet nëse kundërshton të kuptuarën e saktë? ??????
Ne dimë se pejgamberët nuk informojnë për paaftësinë e intelektit, por për alegorinë, sepse nuk mund të mohohet ajo që nuk e di intelekti, por ata informojnë për atë që nuk mund ta njohë intelekti. Thënia Thuhet se ajo që nuk bën me sheriat nuk bën edhe me intelekt, sepse e vërteta nuk mund të jetë kontradiktore. Pejgamberët informonin për të vërtetën.
Zoti i ka krijuar njerëzit për të njohur të vërtetën, pejgamberët janë dërguar për të plotësuar instinktin e jo për ta ndryshuar atë. Zoti i Madhëruar thotë: “Ne do t’ua bëjmë atyre të mundshme që t’i shohin argumentet Tona në horizonte dhe në veten e tyre deri që t’u bëhet e qartë se ai (Kur’ani) është i vërtetë. A nuk mjafton që Zoti yt është dëshmitar për çdo gjë?” (Fussilet, 53)
Pra, këtu Zoti informon se Ai do t’ju tregojë njerëzve shenjat në horizonte dhe në brendinë e tyre për të treguar se Kur’ani dhe ajo që ua rrëfen njerëzve është e vërtetë. Pra, këtu ekziston harmonia e plotë në mes fakteve kur’anore dhe fakteve të dukshme, gjegjësisht sheriati i shpallur përputhet me vështrimin racional…[9]
Falënderimi i takon Zotit të vetëm që është Një dhe pa shok, që nuk lind dhe nuk është i lindur! Falënderimi i takon Zotit për dhuntitë dhe begatitë e Tij me të cilat plotësohen të mirat, begatitë e veprat e mira e të bukura, si p.sh., përpilimi i hulumtimeve dhe shkrimeve për t’u paraqitur në seminare e simpoziume që të përhapet dituria, njohuria dhe kultura në favor të të gjitha vendeve dhe, përmes tyre, dashtë Zoti, bëjnë da’vet të mirë te muslimanët dhe muslimanet, besimtarët dhe besimtaret, studentët dhe studentet, mendimtarët dhe mendimtaret, dijetarët dhe dijetaret. Për shkak të kohës së ngushtë, pasi sonte është nata e fundit për dorëzimin e punimit i cili ka kaluar më shumë se tridhjetë faqe, them se detyrimisht nuk kam mundësi që t’i regjistroj rezultatet më të rëndësishme, të cilat i kam përfituar shtjelluar gjatë këtij studimi. Zoti më faltë mua dhe të gjithë muslimanët! Ai është i Madhëruar, i afërt dhe përgjegjës! Lutja jonë e fundit është: falënderimi i takon All-llahut, Zotit të botëve!
Assoc.Prof.Dr.Hfz. Hajredin Hoxha
ISLAMIZIMI I SHKENCAVE HUMANE DHE SHOQËRORE NGA DISA KËNDVËSHTRIME (Simpoziumi shkencor në Universitetin Shafi’it të shkencave islame në Xhakartë, Indonezi)
[1] E përgatita këtë punim në një kohë shumë të vështirë, për shkak të krizës luftarake që zhvillohet në mesin e vëllezërve dhe motrave tona në Siri. Kjo krizë e ashpër dhe armiqësore tashmë përjeton muajin e gjashtëmbëdhjetë, që nga fillimi i revolucionit sirian në mars të vitit 2011 e deri më sot gjegjësisht deri më 05.02.2013 [shënim: kjo duhet të hiqet pasi është data e përkthimit e jo e mbajtjes së kumtesës, pasi sipas kësaj date kanë kaluar 24 muaj]. Gjatë kësaj periudhe janë bërë vrasje, bombardime, gjuajtje, masakra, burgosje, djegie, rrënime, shkatërrime, përdhunime, shkelje të integritetit, varrosje të të gjallëve… Pasha Zotin, urdhëroni e shikoni në Youtube për t’i parë faktet e tilla me zë e fotografi, që bëhen nga mercenarët jobesimtarë e mëkatarë dhe nga ushtria siriane alevite nusajrite, nën komandën e Bashar Esedit, i cili ka përkrahjen e Iranit, Hizbullahut në Liban, Rusisë e Kinës së civilizuar e kulturuar! Aty derdhet gjaku i pleqve, grave, fëmijëve e të rinjve, dhe nën predhat e tilla presin vendimet e Këshillit të Sigurimit në konferencën e Gjenevës, para dy ditëve në Kajro e Stamboll!!! Ata presin aplikimin e të gjashtë pikave nga ana e pushtetit sirian, gjegjësisht pikat e ndërmjetësuesit Kofi Anan! Sikur të ishte plan qiellor i zbritur për të zbërthyer problemin!!! Natoja nuk merr ndonjë ndërhyrje për shkak të rritjes së tensioneve në regjim! Ç’ndodh me këtë situatë aktuale? Janë vrarë më shumë se njëzet mijë njerëz e shehidë! Pasha Zotin, sikur të mbyteshin njëmijë pula ose njëmijë minj në Perëndim, e të derdhej gjaku nëpër rrugë ashtu siç ndodh në skenën siriane, do të lëvizte tërë Perëndimi për të mbrojtur të drejtat e kafshëve, ndërsa askush nuk mërzitet për gjakun e muslimanit, as në Lindje e as në Perëndim. Këto reagime nuk ndikojnë fare as në Palestinë, as në Afganistan, as në Siri e as në Jemen..! Deri kur do të vazhdojë kjo gjendje?! Vetëm Zoti e di dhe ne mbesim me shpresë e ymyt në ndihmën e Zotit që të fitojnë në pushtetin egjiptian aktual vëllezërit muslimanë, nën udhëheqjen e dr. Muhamed Mursit, për të rikthyer integritetin e muslimanëve në Kajro së pari e më pas edhe në botën islame dhe arabe. Kjo çështje për Zotin është e lehtë sa një grimcë, dhe për Zotin çdo gjë është e mundshme! Zoti i realizon qëllimet e Veta, por shumica e njerëzve nuk e dinë!”
[2] Abdurrahman Habenneke El-Mejdanij, Davabitul-ma’rifeti…, f. 126-127.
[3] Er-ru’jetul-islamijjeti…, Ibën Tejmije.
[4] Po aty.
[5] Islamijjetul-ma’rifeti el-mebadi’u, f. 115-116; Menheshul-tefkir el-islamij, f. 39; Davabitul-ma’rifeti, Abdurrahman Habenneke, Darul-kalem, Damask, bot. II, f. 130-132.
[6] Edhdheri’atu ila mekarimish-sheriati, Ragib Esfehani, tahkik Ebu Jezid Axhemij, Darus-sahveti, Kajro.
[7] Ebu Hamid El-Gazali, El-Mustesfa, Darul-kutubil-ilmijjeti, Bejrut 1413, tahkik Muhamed Abdus-selam Abdush-shafi, vëll. I, f. 3.
[8] El-Iktisad fil-i’tikad, Ebu Hamid El-Gazali, www.alwarraq.com .
[9] Ibën Tejmije, Der’u tearudil-akli ven-nakli, Darul-kunuzil-edebijjeti, Riad 1391, tahkik Ahmed Reshad Salim, vëll. I, f. 80.
